राष्ट्र बैंकको रिक्स म्यानेजमेन्ट गाइडलाइन्स : लघुवित्तको जोखिम न्यूनीकरण गर्ने लक्ष्य

काठमाडौं । नेपाल राष्ट्र बैंकले लघुवित्त वित्तीय संस्थाहरुको लागि ‘जोखिम व्यवस्थापन मार्गदर्शन–२०२४’ जारी गरेको छ । केन्द्रीय बैंकले विश्वव्यापी वित्तीय संकटको पछिको समयमा, जोखिम व्यवस्थापनसँग सम्बन्धित मुद्दाहरू केन्द्रीय बैंक र अन्य सोसँग सम्बन्धीत निकायको प्रमुख नीतिगत चासो बनिसकेको भन्दै जोखिम व्यवस्थापन मार्गदर्शन जारी गरेको जनाएको हो ।

केन्द्रीय बैंकले जोखिम व्यवस्थापन बिना कुनैपनि लघुवित्त संस्थाले सफलता हासिल गर्न नसक्ने बताउँदै जोखिम व्यवस्थापन नहुँदा काम गर्न पनि असहज हुने बताएको छ । केन्द्रीय बैंकले लघुवित्त संस्थालाई अगाडी बढाउन र वित्तीय स्थिरता कायम गर्नको लागि जोखिम व्यवस्थापन मार्गदर्शन आवश्यक रहेको बताएको छ । ‘नेपालको वित्तीय प्रणालीमा लघुवित्त संस्थाको बढ्दो भूमिकासँगै, दीर्घकालिन स्थिरताका लागि सक्रिय जोखिम व्यवस्थापनको आवश्यकता अनिवार्य छ’ केन्द्रीय बैंकले मार्गदर्शनमा भनेको छ ।

नेपाल राष्ट्र बैंकले सबै व्यक्तिगत लघुवित्त संस्थाहरूको वित्तीय स्थिरता र समग्र वित्तीय क्षेत्रको स्थिरता सुधार गर्न, लघुवित्त संस्थाहरूलाई ठोस जोखिम व्यवस्थापन ढाँचा अपनाउन र कार्यान्वयन गर्न प्रोत्साहित गर्नुका साथै विभिन्न जोखिमहरूको मूल्याङ्कन र उपचारका लागि जोखिम व्यवस्थापनका उपकरण र प्रविधिहरूलाई प्रस्तुत गर्न यो मार्गदर्शन जारी गरेको जनाएको छ ।

केन्द्रीय बैंकले लघुवित्त संस्थाको आन्तरिक अडिटले पनि जोखिम व्यवस्थापन गर्न सहजता प्रदान गर्ने बताएको छ । लघुवित्त संस्थाहरूको जोखिम व्यवस्थापन ढाँचामा नीतिहरू, प्रक्रिया, सीमाहरू र नियन्त्रणहरू समावेश गरिने राष्ट्र बैंकले जनाएको छ । राष्ट्र बैंककाअनुसार लघुवित्त क्षेत्रमा आन्तरिक नियन्त्रणले संस्थाको जोखिम व्यवस्थापनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । संस्थामा आन्तरिक नियन्त्रण संरचना लागू गरिएसँगै व्यवस्थापनले संस्थाको जोखिम सहिष्णुता र रणनीतिसँग मेल खाने स्तरमा जोखिमलाई नियन्त्रण गर्न अझ सक्षम हुने केन्द्रीय बैंकको बुझाई छ ।

केन्द्रीय बैंकद्वारा जारी जोखिम व्यवस्थापन निर्देशनमा चार प्रमुख जोखिमहरूको व्यवस्थापनको विवरण समावेश गरिएको छ । जसमा क्रेडिट जोखिम, तरलता जोखिम, अपरेशनल जोखिम, बजार जोखिम रहेका छन् ।

क्रेडिट जोखिम व्यवस्थापन

केन्द्रीय बैंकद्धारा जारी मार्गदर्शनमा क्रेडिट जोखिमको विषयलाई उठान गरेको छ । केन्द्रीय बैंकले माइक्रोफाइनान्सहरूले आफ्नो क्रेडिट जोखिमको मूल्याङ्कन गर्नका लागि उचित प्रक्रिया अपनाउनुपर्ने भन्दै नीतिहरूको आवश्यकता पर्ने बताएको छ । केन्द्रीय बैंकले भविष्यमा संस्थाहरूलाई देखापर्ने क्रेडिट जोखिमसँग लड्नका लागि लागू भएका व्यवस्थाहरू पर्याप्त छन् कि छैन भनेर मूल्याङ्कन पहिले नै गर्नुपर्ने बताएको छ ।

राष्ट्र बैंकले क्रेडिट जोखिम रणनीतिलाई संस्थाभरि सञ्चालन गर्नुपर्ने र समय समयमा बोर्ड वा व्यवस्थापनले पुनरावलोकन गर्नुपर्ने व्यवस्था गरेको छ । क्रेडिट जोखिम रणनीतिले समग्र क्रेडिट पोर्टफोलियोको संरचना र गुणस्तरमा हुने परिवर्तनहरूको विचार गर्नुपर्ने केन्द्रीय बैंकले जनाएको छ । क्रेडिट नीतिहरूले माइक्रोफाइनान्सका गतिविधिहरूमा सबै क्रेडिट जोखिमलाई व्यक्तिगत र पोर्टफोलियो स्तरमा सम्बोधन गर्नुपर्ने हुन्छ ।

तरलता जोखिम व्यवस्थापन

केन्द्रीय बैंकले तरलतालाई वित्तीय प्रणालीको समुचित कार्यको लागि अनिवार्य तत्वको रुपमा लिएको छ । केन्द्रीय बैंकले तरलता जोखिम व्यवस्थापनलाई प्राथमिक महत्त्व दिनुपर्ने बताएको छ । तरलता जोखिम व्यवस्थापन रणनीतिले विशेषगरी वास्तविक र लक्षित तरलता अवस्थालाई समावेश गर्नुपर्छ । तरलता जोखिम इच्छाशक्ति विभिन्न तनाव परिदृश्यहरूमा न्यूनतम जीवित रहनु पर्ने अवधिहरूको रूपमा प्रस्तुत हुनुपर्छ ।

अपरेशनल जोखिम व्यवस्थापन

नेपाल राष्ट्र बैंकले अपरेशनल जोखिम सधैं वित्तीय संस्थाहरूमा निहित रहने र तिनीहरूको सबै गतिविधिहरूमा संलग्न हुने बताएको छ । अपरेशनल जोखिम वित्तीय संस्थाको सबै विभाग र उत्पादनहरूमा विद्यमान रहेको छ भने अपरेशनल जोखिममा प्राविधिक र सूचना प्रणालीहरूको अपर्याप्तता, सञ्चालन समस्या, अपर्याप्त मानव स्रोतहरू, वा इमान्दारीको उल्लङ्घनमा समावेश रहेने केन्द्रीय बैंकले जनाएको छ ।

अपरेशनल जोखिम व्यवस्थापन संरचनाले तीनवटा रक्षा रेखाहरूमा भर पर्नुपर्ने केन्द्रीय बैंकले उल्लेख गरेको छ । राष्ट्र बैंकले व्यापार रेखा व्यवस्थापन, एक स्वतन्त्र अपरेशनल जोखिम व्यवस्थापन कार्य र आन्तरिक अडिटमा अपरेशनल जोखिम व्यवस्थापनले ध्यान दिनुपर्ने बताएको हो ।

बजार जोखिम व्यवस्थापन

नेपाल राष्ट्र बैंकले बजार जोखिमलाई तिनीहरूको मूल्यमा नकारात्मक चलनको परिणामस्वरूप ‘अन्ब्यालेन्स’ र ‘अफ–ब्यालेन्स शीट’को स्थितिहरूमा भएको हानिको जोखिमको रूपमा परिभाषित गरेको छ । राष्ट्र बैंककाअनुसार बजार जोखिममा ब्याजदर जोखिम र विदेशी मुद्रादर जोखिम समावेश रहेका छन् । लघुवित्तमा सबैभन्दा ठूलो ब्याजदर जोखिम कोषको लागत छिटो बढ्दा उत्पन्न हुने गर्छ । कोषको लागतले ऋण र लगानीहरूबाट प्राप्त ब्याजलाईभन्दा बढी हुँदा संस्थालाई नकारात्मक असर समेत गर्छ । ब्याजदर जोखिम व्यवस्थापन लघुवित्तका लागि महत्त्वपूर्ण रहेको छ ।

त्यस्तै, लघुवित्तले विदेशी मुद्रामा नगद वा अन्य लगानी वा ऋण राख्दा विदेशी मुद्रा जोखिम सिर्जना हुन्छ । वित्तीय संस्थाहरूले बजार जोखिमको पहिचान, व्यवस्थापन, अनुगमन र रिपोर्ट गर्नको लागि स्पष्ट संगठनात्मक संरचना सहित मजबूत शासन व्यवस्था कायम गर्नुपर्छ । विदेशी मुद्रा जोखिमको भोक निर्धारण भएपछि, संस्थाले पूर्वनिर्धारित स्तरमा विदेशी मुद्रा जोखिमलाई अधिकतम लाभ प्राप्त गर्नका लागि विदेशी मुद्रा जोखिमको रणनीति विकास गर्नुपर्छ ।